نامه نگاری؛ ژانر جویندگان حقیقت، از شاملو تا کافکا - کی آنلاین

ژانر، به طور کلی انواع آثار هنری یا ادبی را بر مبنای اصول خاصی که در ساختار، محتوا و سبک دارند، تعریف می نماید. در حوزه کتاب، ژانرها معمولا در دو دسته اصلی داستانی (Fiction) و ناداستان (Nonfiction) آنالیز می شوند. ژانرهای فرعی ذیل این دو دسته آن قدر زیاد و متنوعند که کندوکاو در آن ها به اندازه یک سفر ماجراجویانه هیجان انگیز است. در مطالب معرفی کتاب بر اساس ژانر، با یک سفر ماجراجویانه و معرفی چند اثر در یک ژانر خاص با شما همراه خواهیم بود.

اینکه کتابخوانی یک امتیاز مهم باشد و کتاب حکم یار مهربان و دانای ما را داشته باشد، خیلی هم خوب است؛ اما اگر از زاویه دیگری آنالیز کنیم، این شیوه نگاه به کتاب و کتابخوانی یک جور مرزبندی و حتی فخرفروشی است. شاید خیلی ها که گرایشی به کتاب خواندن ندارند، فکر می نمایند دنیای کسل نماینده ای که فقط جای به اصطلاح فرهیخته ها و (کمی بدبینانه تر) فخرفروش ها باشد، جای زیادی برای من ندارد. انحصاری کردن هر حوزه ای در نهایت نتیجه ای جز راندن مخاطبان بالقوه ندارد!

خیلی ساده و دور از تعصب، کتاب ها امروز و حتی پیش از این، در درجه اول رسانه ای با اهداف سرگرم نماینده هستند. برای کتابخورها چه سرگرمی و دلمشغولی ای بهتر از کتاب؟ اما این دایره علاقه مندان به کتاب نباید اینقدر تنگ باشد. دنیا کتاب ها آن قدر گسترده است که برای همه، جا داشته باشد. ژانرها دقیقا به همین خاطر در حوزه کتاب تعریف شده اند.

ژانر کتاب چطور تعریف می گردد؟

در تعریف ژانر و نام بردن از انواع ژانر کتاب، اختلاف نظرها زیاد است اما به شکلی ساده می توانیم این طور بگوییم که به جز کتاب های آکادمیک و علمی، اصولا در زمینه ادبیات، انواعی از کتاب ادبی فاخر (مثل آثار ادبیات کلاسیک) داریم و کتاب هایی هم در ژانرهای گوناگون با عنوان ادبیات ژانری مشهور هستند. دسته ای دیگر از کتاب ها، همه خوان و معمولا مشهور و پرفروشند که عده ای آن را با عنوان کتاب های ادبیات جریان اصلی (Mainstream- مشابه آنچه در حوزه سینما داریم) می شناسند. تمرکز این دسته از کتاب ها عموما روی زندگی روزمره و داستان هایی از این بستر است که البته گاهی نشانه هایی از ادبیات ژانری یا ادبیات فاخر را در آن می بینیم.

شاید شرح جزییات هر کدام از این دسته بندی ها خارج از حوصله این نوشته باشد اما چیزی که در اینجا مهم است، پرداختن به ادبیات ژانری و علاقه مندان به آن است. به خاطر اهمیتی که این نوع ادبیات برای علاقه مندان به کتاب دارد، قرار است از این به بعد در معرفی کتاب ها نگاه ویژه ای به ادبیات ژانری داشته باشیم و هر بار با معرفی یک ژانر، کتاب هایی را در آن ژانر پیشنهاد کنیم. به این ترتیب همه این شانس را خواهیم داشت که رنگ تازه ای به کتابخانه مان بدهیم و حتی با ژانرهایی که نمی شناختیم ارتباط برقرار کنیم و بیشتر بخوانیم.

در سرانجام این مطلب، سری به ژانر نامه یا نامه نگاری می زنیم که در ادبیات ما جز معدودی کتاب، کمتر به آن توجه شده است. کتاب های این ژانر، با تجربه بی نظیری که از بازخوانی احساسات آدمی به دست می دهند، بسیار جذاب و خوش خوان هستند.

شناختن ژانر کتاب چه فایده ای دارد؟

خاصیت اصلی تعریف کردن ژانر کتاب، ساختن یک سری کد اختصاصی برای ایجاد تعامل بین نویسنده و مخاطب است. مخاطبان ادبیات ژانری این کدها را به مرور می شناسند و نبض کتاب را در دست می گیرند. به همین خاطر است که ساختار ژانرها (مثل ژانر ادبیات علمی-تخیلی، ادبیات گمانه زن، عاشقانه یا ژانر زندگینامه و…) مدام دستخوش تغییر و به روزرسانی است. درواقع اینجا برخلاف آنچه در ادبیات فاخر سراغ داریم، مخاطب نقش تعیین نماینده ای در حیات و تکامل یک ژانر دارد.

معرفی یک کتاب با ژانری که به آن تعلق دارد، درواقع یک اسم رمز به همه هواداران ادبیات ژانری می دهد. اسم رمزی که پیش از مطالعه کتاب برای مخاطب روشن می نماید با چه نوع اثری روبه رو خواهد شد و آیا از خواندنش لذت می برد یا خیر. به این ترتیب شناختن ژانر کتاب ها می تواند میانبر خوبی برای شناختن و شکل دادن سلیقه کتابخوانی مان باشد و در ضمن کار انتخاب کتاب را برایمان راحت تر کند.

ژانر، به طور کلی انواع آثار هنری یا ادبی را بر مبنای اصول خاصی که در ساختار، محتوا و سبک دارند، تعریف می نماید. در حوزه کتاب، ژانرها معمولا در دو دسته اصلی داستانی (Fiction) و ناداستان (Nonfiction) آنالیز می شوند. ژانرهای فرعی ذیل این دو دسته آن قدر زیاد و متنوعند که کندوکاو در آن ها به اندازه یک سفر ماجراجویانه هیجان انگیز است.

برای مثال ممکن است در دسته ادبیات داستانی، ژانر علمی-تخیلی را بشناسید؛ تعیینه شاخص این ژانر پرداختن به یک داستان در حوزه ای تکنولوژیک است اما تکنولوژی موجود در آثار این ژانر هنوز برای بشر به دست نیامده و تخیل نویسنده آن را آفریده است. شاخصترین نمونه این آثار را می توان در میان کتاب های ژول ورن، نویسنده قرن نوزده فرانسه دید. جالب اینکه بسیاری از تکنولوژی های ساخته و پرداخته تخیل این نویسنده، امروز به واقعیت پیوسته اند. مثلا در کتاب از زمین تا کره ماه، ژول ورن از سفر انسان به ماه می گوید که صد سال بعد از نگارش اثر یعنی در سال 1969 با سفر نیل آرمسترانگ به ماه به وقوع پیوست.

در ژانر ناداستان (یا Nonfiction) هم معروف ترین شاخه، زندگینامه نویسی است. ناداستان معمولا روایتی است با هدف ثبت وقایع یا اضافه نمودن به اطلاعات و هدایت مخاطب. دامنه این ژانر از زندگینامه ها و جستارها تا کتاب های آشپزی و راهنماهای سفر و غیره گسترده است.

اما یکی از مهم ترین فواید شناختن ژانرهای کتاب، درمورد ناداستان ها صادق است. ناداستان ها در تعریف اول، متونی کسل نماینده شبیه به کتاب های درسی یا مطالبی در سطح بروشورهای اتاق انتظار دندانپزشکی به نظر می رسند! اما وقتی ژانرهای فرعی ناداستان را بشناسیم، می بینیم که با چه دنیای گسترده ای روبه رو شده ایم. دقیقا به همین خاطر، با اینکه ژانری مثل ادبیات علمی-تخیلی بسیار وسوسه انگیز است، در اولین مطلبی که به معرفی کتاب های ادبیات ژانری می پردازیم، سراغ یکی از ژانرهای فرعی ناداستان رفته ایم؛ ژانر مهجور نامه یا نامه نگاری.

نامه نگاری؛ ژانر جویندگان حقیقت احساسات

نامه، مجموعه نامه یا نامه نگاری یکی از شاخه های ژانر زندگینامه نویسی است. معمولا کتاب هایی که در این ژانر منتشر می شوند، شامل مجموعه ای از نامه های یک شخص حقیقی (اغلب معروف و محبوب) همراه با نام گیرنده و تاریخ ارسال هستند و بعضاً شرحاتی توسط گردآورنده کتاب، ضمیمه نامه ها شده است. گاهی در زندگینامه هایی که از افراد مشهورِ درگذشته تالیف می گردد، از نامه های به جا مانده به عنوان سند استفاده می نمایند که در این صورت، عبارت زندگی و نامه ها روی جلد کتاب گویای محتوای آن می گردد. گاهی هم خود نگارنده نامه ها تصمیم می گیرد دست به انتشار نامه هایش بزند تا اثری نزدیک به اتوبیوگرافی (خودزندگینامه) ارائه دهد.

بیشترین استقبال از این ژانر (دست کم در بازار کتاب ایران)، مربوط به کتاب هایی است که مجموعه نامه های عاشقانه را گرد آورده اند. دلیلش البته تعیین است؛ عشق تجربه ای بی نظیر است که گرچه در کتاب های ژانر عاشقانه هم می توان روایتی تخیلی از آن را جست، در نامه های واقعی، بسیار صادقانه و احساس برانگیز لمس می گردد.

البته نامه ها فقط از جنبه احساسات عاشقانه مورد توجه نیستند و می توانند روایتگر گوشه ای از تاریخ و شرایط اجتماعی هم باشند. گاهی هم نامه ها مثل آن ها که کافکا برای پدرش نوشته است، بیشتر راوی دردها هستند تا عشق و شور.

نامه ها روایت هایی اصیل هستند که قرار نبوده مخاطبی جز یک گیرنده ی به خصوص داشته باشند. به همین خاطر همواره جزییات و اشاره هایی در این نامه ها موجود است که فقط برای همان گیرنده رمزگشایی می گردد. در عوض صمیمیت موجود در زبان نامه ها را احتمالا مخاطب در هیچ یک از آثار نویسنده نخواهد یافت. به همه این ها وسوسه پنهانی گوش دادن به حرف های خصوصی و البته عطش هرچه بیشتر دانستن درباره روحیات نویسنده یا شخصیت محبوبمان را هم باید اضافه نمود.

اگر به ژانر نامه علاقه مندید، این سه کتاب را حتما بخوانید.

نامه به پدر؛ نامه های فرانتس کافکا به پدرش

این نامه هیچ گاه به دست پدر کافکا نرسیده است اما همه این 47 صفحه را کافکا با این امید نوشته بود که خوانده شوند. کافکا در این نامه طولانی همه آنچه را که پدرش با روش های تربیتی نادرست بر سرش آورده، به او یادآوری می نماید.

به نظر می رسد نامه یک پسر به پدر، آن هم چنین گلایه وار و نیش دار، بسیار شخصی بوده و نکته ای برای خواننده ای غیر از پدر نداشته باشد. اما وقتی نویسنده کافکا باشد، اینطور نیست.

این نامه فقط بیانگر یک مشت گلایه نیست. همچنان که می گویند کافکا سایر آثارش را هم درواقع خطاب به پدر نوشته، این نامه هم گویی یک اثر مستقل است. با این تفاوت که مثل هر کتاب دیگری در ژانر نامه، این اثر هم از ابتدا تنها برای یک مخاطب نوشته شده است. از همان جا که نامه با این جملات آغاز می گردد:

نامه به پدر همان طور که از فرانتس کافکا انتظار می رود، یک نامه معمولی نیست. در این نامه او به ریشه های تربیت پدرسالارانه و ترس های کودکی اش اشاره می نماید بی آن که در نظر داشته باشد کتابی آموزشی بنویسد و از رنج و آزردگی خاطر می گوید بی آن که تصمیمی برای نوشتن یک غم نامه یا داستانی مصیبت بار داشته باشد.

نامه به پدر کافکا با ترجمه الهام دارچینیان توسط انتشارات نگاه به چاپ رسیده و نسخه الکترونیکی آن در فیدیبو موجود است.

مثل خون در رگ های من؛ نامه های شاملو به آیدا

داستان عشق احمد شاملو به همسرش، آیدا سرکیسیان، از نقل و خاطره گذاشته و حالا دیگر تبدیل به مثال شده!

در شعرها و ترانه ها انگار که حرف از لیلی و مجنون باشد، عشق به آیدا به عنوان استعاره از عشق ماندگار به کار می رود.

احمد شاملو چه در اشعار و چه در نامه ها بی پرده از این عشق حرف می زد و برای آن می سرود. در ژانر نامه بدون شک نامه های شاملو به آیدا پرطرفدارترین کتاب فارسی است.

از لابه لای این بیست نامه که در کتاب مثل خون در رگ های من منتشر شده، احوال شخصی و دغدغه های شاملو را هم در دهه 50 و 60 شمسی می گردد رصد کرد.

مثل خون در رگ های من پانزده سال پس از درگذشت احمد شاملو توسط نشر چشمه به چاپ رسید. گزیده ای از این کتاب را با صدای علی عمرانی می توانید از فیدیبو بشنوید.

طاهره، طاهره عزیزم؛ نامه های ساعدی به طاهره

شرحی که برای این مجموعه نامه های عاشقانه باید نوشت، بیشتر از یک عبارت نیست: نامه های عاشقانه غلامحسین ساعدی به طاهره کوزه گرانی، عشق جوانی اش.

این عبارت انگار خودش گویای همه چیز است و همان عکس معروف غلامحسین ساعدی را با دستی که روی پیشانی اش گذاشته، بلافاصله جلوی چشممان ظاهر می نماید. به این فکر فرو می رویم که عشق جوانی ساعدی، زنی که در تبریز منتظر نامه های او می نشسته، از نویسنده ای تمام عیار چه حرف ها می شنیده است.

نامه ها بدون شک پر از عشق و پر از دردند. گیرنده و فرستنده نامه ها هر دو سال هاست که درگذشته اند و آرزوی وصلشان هم هیچ وقت میسر نشده است. راز این نامه ها را طاهره کوزه گرانی تا سرانجام عمر فاش نکرده بود.

در یکی از نامه ها ساعدی نوشته است:

این کتاب توسط نشر مشکی به چاپ رسیده و می توانید نسخه الکترونیکی آن را در فیدیبو بخوانید.