در برابر فیلمفارسی - کی آنلاین

ماجرا این است: از اواخر دهه40 تعدادی کارگردان جوان وارد عرصه شدند که فیلم هایشان با آنچه فیلمفارسی نامیده می شد متفاوت بود. نیم قرن پیش وقتی قیصر با استقبال خیره نماینده تماشاگران روبرو شد و گاو هم به شکل نسبی و قابل قبول فروخت و هر دو فیلم به شکلی گسترده در مطبوعات مورد تحلیل و آنالیز نهاده شدند، هوایی تازه برای سینمای ایران به وجود آمد.

منتقدان و سینمایی نویسان آن دوره که علاقه خاصی هم به منتقد- فیلمسازهای فرانسوی (تروفو، گدار، شابرول و...) داشتند و عنوان موج نوی سینمای فرانسه هم برایشان جذاب بود، نسیم تازه و امیدبخشی که به سینمای فارسی دمیده بود را موج نوی سینمای ایران نامیدند؛ موج نویی که از همان ابتدای شکل گیری به 2دسته تقسیم می شد. دسته اول که فیلم گاو آن را نمایندگی می کرد از سینمای روشنفکرانه اروپا الگو و تاثیر می گرفت و به شکلی جالب توجه با لحن انتقادی (محصول فضای روشنفکری دهه های 40 و 50) و با سرمایه دولتی ساخته می شد. این نوع سینما تقریبا هیچ نسبتی با سینمای فارسی نداشت. فیلم گاو براساس داستان های نویسنده ای روشنفکر، با حضور بازیگران تئاتر و عوامل فنی ای که کارمند وزارت فرهنگ بودند جلوی دوربین رفت.

دسته دوم که قیصر پیشقراولش بود از دل سینمای جریان اصلی (فیلمفارسی) بیرون آمده بود و به باز تعریف الگوهای سینمای تجارتی آن دوران می پرداخت. فیلم قیصر با استفاده از عوامل آشنای سینمای فارسی در پشت و جلوی دوربین، ساخته شد. با امکاناتی محدود، سرمایه ای اندک و با شتابی که رویه معمول و متداول سینمای حرفه ای آن سال ها بود، قیصر به میدان آمد و در نقطه مقابل محصولات سینمای فارسی در آن دوران ایستاد.

کیمیایی جوان، قهرمانی تلخ اندیش و معترض را جایگزین قهرمان خوش خنده و خندان و جوانمرد سینمای فارسی کرد و از دل سینمای فارسی، آنتی تز فیلمفارسی را ارائه داد و با اقبال مردمی و استقبال جامعه روشنفکری بازی را برد. فروش بالای قیصر باعث شد تهیه نمایندگان به کارگردان های جوان و قصه های تازه و متفاوتشان اعتماد نمایند و طولی نکشید که نسل تازه ای وارد عرصه شد؛ نسلی که از آنها به عنوان کارگردان های موج نویی نام برده می شد.

در دهه50 وزارت فرهنگ و هنر همچنان به فراوری فیلم های متفاوت و روشنفکرانه ادامه داد و در نتیجه شاخه هنری موج نو با فیلم هایی از جنس یک اتفاق ساده و طبیعت بی جان (از ساخته های سهراب شهیدثالث) ادامه حیات داد. با تاسیس تل فیلم از سوی سازمان رادیو و تلویزیون ملی و از دل رقابت پهلبد (وزیر فرهنگ) و قطبی (رئیس سازمان رادیو تلویزیون ملی) تلویزیون هم جهت وزارت فرهنگ را دنبال کرد که نتیجه اش ساخت فیلم مغول ها (پرویز کیمیاوی) بود.

ابتدای دهه50 سینمای ایران با کارگردان هایی تازه نفس روبرو بود که گرچه زیر یک سقف (موج نو) گردهم می آمدند ولی آثارشان تفاوت های زیادی با یکدیگر داشت. جدای از آن تقسیم بندی کلی مثلا در شاخه حسی- غریزی موج نو، تنوع چشمگیری به چشم می خورد. فیلم هایی که در دل سینمای جریان اصلی و با سرمایه بخش خصوصی ساخته شدند از تنوعی بهره می بردند که بعدها از آنها برای زیر سوال بردن موج نو بهره گرفتند؛

اینکه این چه موج نویی است که فیلمسازانش هر کدام راه خودش را می رود و نمی گردد برایش سلیقه و زیبایی شناسی و لحن قابل تشخیص و استناد یافت. اینکه مثلا میان فیلم درشکه چی (نصرت الله کریمی) و داش آکل (مسعود کیمیایی) که در یک سال فراوری و اکران شدند، چه وجه شباهتی به عنوان دو فیلم منسوب به جریان موج نو وجود دارد؟ و آیا درشکه چی بیشتر از اینکه موج نویی باشد به فیلم های جریان مقابل (فیلمفارسی) نزدیک نیست؟

در شاخه هنری- روشنفکری موج نو هم می گردد سوال های مشابهی درباره مثلا یک اتفاق ساده و مغول ها مطرح نمود. همه این سوال ها و چالش ها قرار است به این نتیجه ختم گردد که آنچه موج نوی سینمای ایران نامیده شده قابل قیاس با موج نوی سینمای فرانسه، نهضت نئورالیسم سینمای ایتالیا و نهضت سینمای نوین بریتانیا و... نیست. اینکه موج نوی سینمای ایران، بستر تئوریک منسجم و دقیقی ندارد و بیشتر محصول ذوق و سلیقه تعدادی جوان فیلمساز (که فیلم ها را ساخت) و روزنامه نگار و منتقد (که از فیلم ها در مطبوعات دفاع کردند) شاید تحلیل درستی باشد ولی نتیجه اش نفی جریانی نیست که از اواخر دهه40 آغاز شد تا اوایل دهه 50 در اوج ماند و تا سال 57 به حیاتش ادامه داد.

درباره اینکه فیلم های موج نو چه بودند با توجه به تنوع فوق العاده فیلم ها و تفاوت نگاه فیلمسازان با یکدیگر (با پذیرش نقاط مشترک در خصوص بعضی از این فیلم ها) حرف و حدیث بسیار است اما اینکه این فیلم ها چه نبودند را می گردد در یک جمله خلاصه کرد: آثار موج نو هرچه بودند فیلمفارسی نبودند. البته که به این حکم کلی هم می گردد با ورود به بعضی مصادیق ایراد وارد کرد.

چون به هر حال آثاری در طول این 50سال موج نویی یا منسوب به موج نو خوانده شده اند که تعدادی شان مرزبندی معین و معینی با فیلم های فارسی ندارند. بعضی از آنها الگوهای سینمای عامه پسند را کمی تغییر داده اند یا در سبک و نگرش متحول ساخته اند بی آنکه ضدیتی با فیلمفارسی داشته باشند ولی در یک رویکرد کلی موج نو را می توان آنتی فیلمفارسی نامید. این چتری است که زیر آن هم مسعود کیمیایی را می گردد قرار داد هم پرویز کیمیاوی را!

تاثیر موج نو بر مناسبات حرفه ای سینمای ایران در آن سال ها هم نکته جالب توجهی است. بسیاری از فیلم های موج نویی با سرمایه تهیه نماینده سینمای فارسی و حضور عواملی که در این سینما نقش آفرین بودند ساخته شد. در واقع موج نو باعث شد سینمای جریان اصلی هم تن به تغییر بدهد. در سرانجامی دهه40 و آغاز دهه50 به نظر می رسید فکرهای نو و کارگردان هایی نواندیش بهتر می توانند تماشاگران را جذب سالن های سینما نمایند.

اغلب فیلم های موج نویی با تمام تفاوت هایشان یک ویژگی مشترک داشتند و آن تلخ بودنشان بود. مرگ شخصیت های اصلی، پرسه های نومیدانه ضدقهرمان ها در دل شهر، تاکید بر محله های فقیرنشین و افراد طبقه فرودست مولفه اصلی اغلب فیلم های موج نویی بود. در سرانجامی دهه40 به نظر می رسید تماشاگر فیلمی را دوست دارد که قهرمانش در سرانجام کشته گردد. جلال مقدم در فرار از تله قصد داشت در سرانجامی فیلم مرتضی (بهروز وثوقی) و نامزدش (نیلوفر) با برداشتن پول ها فرار نمایند. (چیزی شبیه فیلم این فرار مرگبار سام پکین پا) ولی تهیه نماینده هندی فیلم اصرار داشت بهروز وثوقی در سرانجامی فیلم کشته گردد، چون تماشاگر بعد از فیلم قیصر، چنین خاتمهی را بیشتر می پسندید.

به این ترتیب خاتمه فرار از تله به خواست تهیه نماینده تلخ شد در حالی که قبل از آن، عکس این ماجرا مرسوم بود. اعتماد به چهره های جوان باعث شد بهرام بیضایی از تئاتر به سینما بیاید، علی حاتمی که نمایشنامه نویس بود در طول 4سال 6 فیلم بسازد یا امیر نادری که عکاس بود امکان فیلمسازی بیابد. تا اوایل دهه50 تهیه نماینده بخش خصوصی ترجیح می داد با جوان ها کار کند و موج نو مثل یک برند اطمینان بخش امکان جذب سرمایه را فراهم می کرد. از سال52 به بعد مسئله شکست تجاری چندین فیلم موج نویی، داستان را عوض کرد؛ جوری که مثلا حاتمی مجبور شد به تلویزیون برود و سریال بسازد، امیر نادری سر از کانون پرورش فکری درآورد، ناصر تقوایی هم سریال تلویزیونی ساخت و جلال مقدم عطای فیلمسازی را به لقایش بخشید.

در عوض شاخه روشنفکرانه و هنری موج نو از سال52 به بعد با ظهور چهره هایی مثل پرویز کیمیاوی و سهراب شهیدثالث رشد کرد. بهرام بیضایی بعد از فیلم ملموس و صمیمی رگبار که برای تهیه نماینده بخش خصوصی ساخته بود، فیلم انتزاعی و نمادگرای غریبه و مه را با سرمایه دولتی کارگردانی کرد. با ورود سرمایه دولت، حالا فیلمسازان روشنفکر می توانستند بدون توجه به قید و بندهای سینمای متداول، آنچه را دوست دارند، بسازند.

بحران مالی سینمای ایران که از میانه دهه50 شدت گرفت باعث شد بیشتر فیلم های متفاوت با سرمایه دولت ساخته گردد. در این سال ها بخش خصوصی نه تنها نسبت به فیلمسازان موج نو که اساسا درباره فیلم های تجاری هم دچار تردید شده بود چون بیشتر فیلم های فارسی دیگر سرمایه شان را بازنمی گرداندند و از پس رقیب قدری چون فیلم خارجی برنمی آمدند. سال55 مسئله این نبود که تهیه نماینده بخش خصوصی با نادری یا تقوایی کار نمی کرد مسئله این بود که فیلم فردین هم دیگر نمی فروخت. قصه سینمای قبل از انقلاب، سال57 به سررسید و موج نوی سینمای ایران هم ظاهرا به خاتمه راهش رسید ولی جریان متفاوت فیلمسازی قبل از انقلاب بر سینمای پس از انقلاب تاثیر گذاشت.

از دل شاخه روشنفکرانه موج نو سینمای جشنواره ای پس از انقلاب بیرون آمد و در دهه60 بهترین فیلم های سینمای ایران را همان موج نویی های دهه50 (کیمیایی، مهرجویی، تقوایی و بیضایی) کارگردانی کردند. موج نو با آن فیلم های سیاه و سفید خاطره انگیز هنوز هم بخش مهمی از خاطره جمعی سینمادوستان و الهام بخش سینماگران نسل های مختلف است. همچنان می توان ردپای موج نو را در فیلم های فیلمسازان متاخر آنالیز کرد و به نتایج جالب توجهی هم رسید. نیم قرن از آنچه بعدها تولد موج نو نامیده شد گذشته و به نظر می رسد این موج همچنان زنده است.

• شناسه سینمای متفاوت قبل از انقلاب

کوشش های منفرد ابراهیم گلستان با خشت و آیینه، فریدون رهنما با سیاوش در تخت جمشید فرخ غفاری با شب قوزی در نیمه اول دهه40، چنان با برخورد سرد مردم و منتقدان روبرو شدند که کسی از آنها انتظار به وجود آمدن جریان سینمای متفاوت را نداشته باشد. از سال47 با شوهر آهو خانم (داود ملاپور)، سه دیوانه (جلال مقدم) و بیگانه بیا (مسعود کیمیایی) به تدریج منتقدان کوشیدند به ایجاد سینمایی متفاوت دل ببندند و به حمایت از این سینما بپردازند؛ حمایتی که از گلستان و غفاری دریغ شده بود.

سال47 هر 3 فیلم مورد علاقه منتقدان در گیشه بازنده شد، ولی امیدهایی را زنده کرد؛ به خصوص شوهر آهو خانم که برای منتقدان دهه40 نویدبخش تشکیل سینمایی با هویت ملی بود. از همین سال در ستاره سینما درباره جریان سینمای سوم مقاله نوشته می گردد. سال48 در میزگردی که جمال امید بانی برگزاری اش بود با حضور داود ملاپور، کامران شیردل و مسعود کیمیایی جبهه سینمای سوم بیشتر مورد تاکید قرار می گیرد.

چند ماه بعد با اکران قیصر و گاو منتقدان و روزنامه نگاران با شور و حرارت به دفاع از تشکیل سینمایی متفاوت می پردازند. سال49 هنوز خبری از عنوان موج نوی سینمای ایران نیست. ستاره سینما از جبهه سینمای سوم می نویسد و ماه نو فیلم که سینمایی نویسان جوان تری در آن حضور دارند از نهضت سینمای ارزان خیابانی می گویند. در ابتدای دهه50 تعداد فیلم هایی که متفاوت از آثار متداول سینمای فارسی هستند آن قدر زیاد شده که بتوان آن را به مثابه یک جریان ارزیابی کرد.

با آغاز دهه50 عنوان موج نو از فرانسه به ایران رسید. سال50 جمشید اکرمی سرمقاله ای در مجله فیلم و هنر با تیتر یافتم یافتم موج نو! نوشت؛ عنوانی که خیلی زود گل کرد و موج نو به عنوان شناسه سینمای متفاوت قبل از انقلاب خیلی زود جاافتاد و مورد پذیرش نهاده شد.

حالا نزدیک به نیم قرن است از این جریان به عنوان موج نو یاد می گردد. این یادگار به جامانده از ذوق روزنامه نگارانه سینمایی نویسان دهه های 40 و 50 آنقدر جاافتاده که به سختی می گردد تغییرش داد.

• مسعود کیمیایی:

نباید خودمان را از سینمای حرفه ای جدا کنیم ما باید خودمان را به آنها تحمیل کنیم. اگر توانستیم در سینمای حرفه ای فیلم بسازیم و آنها دیدند که ما می توانیم فیلم خوب بسازیم، به طریقی که به سرمایه آنها لطمه ای وارد نمی کند، مسلما از ما استقبال می نمایند

(ستاره سینما شهریور 1348)

• جلال مقدم:

موج نو در کجا؟ اگر موج نو را در سینمای ایران می گویید، زیاد باور نکنید که این موج واقعاً نو است، این تحول و تغییر مختصر سینمای ایران ناشی از دنباله روی از مقتضیات تجاری است. اگر راستش را بخواهید این تغییر و تحول را در درجه اول مردم موجب شدند. مدال تحول سینمای فارسی را به مردم بدهید و از چند تهیه نماینده و کارگردان که همزمان با مردم می خواهند پیش بروند

(فیلم و هنر،

خرداد 1351)

• فریدون جیرانی:

سال 48 سال خوبی برای سینمای ایران بود. هنوز در آن سال عنوان موج نو روی این سینما گذاشته نشده بود. کسی هم در آن موقع تحلیل سیاسی ای از این سینما نداشت و اگر هم داشت نمی توانست بنویسد

(روزنامه سینما، اول مهر 1394)

بهزاد رحیمیان: موج نو عمرش خیلی کم بود. اوجش 2 یا 3سال بود و این برای ارزیابی کلی خیلی کم است، ولی در همین فرصت کوتاه فقط گروهی از روشنفکران امکان این را پیدا کردند که فیلم خودشان را بسازند. فراموش نکنیم که موفقیت تجاری در آن سال ها به قیصر محدود نمی گردد فیلمفارسی هم فروشش بیشتر می گردد

(یک اتفاق ساده، احمد طالبی نژاد، مؤسسه فرهنگی هنری شیدا، بهار 1373)